Αλλεργία στις σφήκες και τις μέλισσες

Η αλλεργία στα υμενόπτερα δηλαδή στις μέλισσες και τις σφήκες, αποτελεί μια από τις σοβαρότερες μορφές αλλεργίας λόγω της δυνητικά θανατηφόρου έκβασής της. Η αλλεργία στα υμενόπτερα οφείλεται στο δηλητήριο των εντόμων αυτών, που απελευθερώνεται στο δέρμα του "θύματός" τους μετά από κάθε νυγμό (τσίμπημα). Αρχικά προκαλείται η ευαισθητοποίηση, δηλαδή η δημιουργία αντισωμάτων από τον οργανισμό εναντίον του δηλητηρίου. Την επόμενη φορά που θα συμβεί νυγμός, τα αντισώματα θα ενωθούν με το δηλητήριο και θα προκαλέσουν αλλεργία.   Ο επιπολασμός αυτοαναφερόμενης αναφυλακτικής αντίδρασης από υμενόπτερα στο γενικό πληθυσμό ανέρχεται σε 0.3% έως 7.5%. Μεγαλύτερες πιθανότητες να αναπτύξουν αλλεργία σε μέλισσα ή σφήκα είναι οι ασθενείς που υφίστανται συχνά τσιμπήματα από τα έντομα αυτά, όπως για παράδειγμα όσοι ασχολούνται με τη μελισσοκομία, όσοι διαβιούν στο ύπαιθρο κ.α. Η επίπτωση των θανατηφόρων αναφυλακτικών αντιδράσεων σε νυγμό μέλισσας ή σφήκας ανέρχεται σε 0.03 ως 0.48 θανάτους ανά εκατομμύριο πληθυσμού ανά έτος.   Κάθε ασθενής με οποιασδήποτε βαρύτητας αντίδραση μετά από τσίμπημα υμενοπτέρου πρέπει να εξετασθεί από ειδικό αλλεργιολόγο, ο οποίος, αφού διευκρινίσει το είδος του υπεύθυνου εντόμου, θα αποφασίσει αν ο ασθενής είναι κατάλληλος για θεραπεία απευαισθητοποίησης (ανοσοθεραπεία). Περιγραφή των υμενοπτέρων της Ελλάδας Το είδος του εντόμου που είναι υπεύθυνο για μια αντίδραση δεν είναι πάντα εύκολο να αναγνωρισθεί. Οι ασθενείς συχνά, λόγω φόβου και άγχους από το τσίμπημα, δεν είναι σε θέση να ανακαλέσουν τα χαρακτηριστικά του υμενοπτέρου από το οποίο δέχθηκαν νυγμό, ώστε να βοηθήσουν τον ειδικό αλλεργιολόγο στη διάγνωση. Τα είδη των υμενοπτέρων που προκαλούν αλλεργία στον ελληνικό χώρο είναι τα εξής: Μέλισσα Η μέλισσα (Apis melifera, Honey bee) είναι έντομο με καφέ χρώμα και είναι μέτρια τριχωτή. Οι μέλισσες έχουν την τάση να τσιμπάνε μόνο όταν απειληθούν ή όταν ο άνθρωπος υπερβεί μια ελάχιστη απόσταση ασφαλείας από τη φωλιά τους. Το κεντρί της μέλισσας παραμένει στο ανθρώπινο δέρμα μετά από ένα νυγμό και αυτό είναι ένα σημαντικό στοιχείο για τη διάκριση του υπεύθυνου εντόμου που μπορεί να μεταφέρει ο ασθενής στον αλλεργιολόγο.   Αγριομέλισσα Η αγριομέλισσα (Bombus ή Bumble bee) είναι μεγαλύτερη από τη μέλισσα, πολύ θορυβώδης όταν πετάει και πολύ περισσότερο τριχωτή. Έχει κίτρινες ή λευκές λωρίδες στην κοιλιά της. Όπως και οι μέλισσες, οι αγριομέλισσες δεν είναι ιδιαίτερα επιθετικές και τσιμπάνε μόνο όταν απειληθούν.   Σφήκες   Περιλαμβάνουν την κοινή σφήκα, τον σκούρκο και την ευρωπαϊκή χάρτινη σφήκα. Κοινή σφήκα Η κοινή σφήκα (vespula spp, common wasp) αναγνωρίζεται εύκολα από τις χαρακτηριστικές μαύρες και κίτρινες ρίγες στην κοιλιά και από το γεγονός ότι στερείται τριχών. Χτίζουν τις φωλιές τους κάτω από το έδαφος, σε σοφίτες και σε κοιλώματα που προσφέρουν κάλυψη. Είναι έντομα επιθετικά και μπορεί να τσιμπήσουν ακόμα και αν δεν προκληθούν. Σκούρκος Ο σκούρκος ή σερσέκι ή μπεμπίκι (Vespa crabro) στερείται τριχών και εμφανίζει και αυτός τις χαρακτηριστικές μαυροκίτρινες ρίγες στην κοιλιά και την "κοφτή" σύνδεση θώρακα- κοιλιάς. Χτίζει τη φωλιά του σε κοιλώματα δένδρων ή σε εγκαταλελειμένες φωλιές πουλιών.   Ευρωπαϊκή χάρτινη σφήκα Η ευρωπαϊκή χάρτινη σφήκα (european paper wasp, european polistes) εμφανίζει έλλειψη τριχών, διαθέτει μαύρες και κίτρινες ρίγες αλλά έχει πιο ωοειδές σχήμα. Οι χάρτινες φωλιές τους κρέμονται από κλαδιά δέντρων ή στέγες, περιέχουν μία μόνο θαλάμη και είναι ολιγομελείς.   Όλες οι σφήκες και η αγριομέλισσα δεν αφήνουν συνήθως κεντρί στο ανθρώπινο δέρμα.   Στη μεσογειακή λεκάνη τα τσιμπήματα από σφήκες (ειδικά από κοινή σφήκα και χάρτινη σφήκα) είναι συχνότερα από τα τσιμπήματα μέλισσας.   Είδη αντιδράσεων μετά από νυγμό υμενοπτέρου  

1. Αναμενόμενη τοπική αντίδραση: περιλαμβάνει πόνο, ερυθρότητα και οίδημα (πρήξιμο) στο σημείο νυγμού. Συνήθως υποχωρεί εντός 24 ωρών.

 

2. Μεγάλη τοπική αντίδραση: περιλαμβάνει πόνο και ερυθρότητα όπως και η αναμενόμενη αντίδραση, αλλά το οίδημα είναι μεγαλύτερο από 10 εκατοστά σε διάμετρο και διαρκεί περισσότερο από 24 ώρες. Ορισμένες φορές συνοδεύεται από πυρετό, ρίγη, κεφαλαλγία και διόγκωση των λεμφαδένων κοντά στο σημείο νυγμού.

 

3. Συστηματική αναφυλακτική αντίδραση: αυτή είναι η αντίδραση που προκαλείται από την αλλεργία στα υμενόπτερα. Μπορεί να περιλαμβάνει διάφορους βαθμούς βαρύτητας αντίδρασης, από γενικευμένη κνίδωση (δηλαδή πετάλες ή καντήλες σε όλο το σώμα), μέχρι συμπτώματα από το γαστρεντερικό σύστημα (ναυτία, εμέτους, κοιλιακό άλγος, διάρροια), το αναπνευστικό (δύσπνοια, σφίξιμο στο στήθος) και το κυκλοφορικό σύστημα (πτώση αρτηριακής πίεσης και λιποθυμία) η συμμετοχή του οποίου αποτελεί τη βαρύτερη μορφή εκδήλωσης.

 

4. Τοξική αντίδραση: η αντίδραση αυτή οφείλεται στην τοξική δράση που έχει το δηλητήριο των υμενοπτέρων για τους ανθρώπινους ιστούς. Τέτοιες αντιδράσεις προκύπτουν μετά από νυγμό από πολύ μεγάλο αριθμό εντόμων (συνήθως άνω των 50 νυγμών) και είναι δοσοεξαρτώμενες (όσο περισσότερα τσιμπήματα, τόσο βαρύτερη η αντίδραση). Περιλαμβάνουν μεταξύ άλλων οξεία νεφρική ανεπάρκεια, βλάβη του καρδιακού μυός και ηπατική βλάβη.

 

5. Ασυνήθιστες αντιδράσεις: πρόκειται για σπάνιες αντιδράσεις που περιλαμβάνουν την αντίδραση τύπου ορονοσίας, αγγειίτιδα, σπειραματονεφρίτιδα, αιμολυτική αναιμία κ.α.

  Παράγοντες κινδύνου για αλλεργία στα υμενόπτερα  

1. Παράγοντες που προδιαθέτουν σε συχνούς νυγμούς: επαγγέλματα όπως κηπουροί, μελισσοκόμοι, αγρότες κ.α. εμφανίζουν, λόγω έκθεσης, μεγαλύτερο κίνδυνο να δεχθούν τσιμπήματα υμενοπτέρων. Επίσης κατά τους θερινούς μήνες του χρόνου ο κίνδυνος αυξάνει γιατί τα έντομα είναι περισσότερα, οι δραστηριότητες των ανθρώπων γίνονται σε ανοιχτό χώρο και μεγαλύτερη επιφάνεια σώματος είναι ακάλυπτη (λόγω ζέστης) και άρα εκτεθειμένη σε νυγμούς.
2. Παράγοντες κινδύνου που επηρεάζουν τη βαρύτητα της αλλεργίας: όσο πιο συχνά είναι τα τσιμπήματα και όσο μικρότερος χρόνος μεσολαβεί μεταξύ δύο τσιμπημάτων, τόσο αυξάνει ο κίνδυνος να αναπτυχθεί αλλεργία. Εξαίρεση στον κανόνα αυτό αποτελεί η περίπτωση ανθρώπων που δέχονται περισσότερα από 200 τσιμπήματα το χρόνο και οι οποίοι προστατεύονται από την ανάπτυξη αλλεργίας. Επίσης η ηλικία του ασθενούς παίζει ρόλο στη βαρύτητα της αντίδρασης: συνήθως οι ενήλικες και περισσότερο οι ηλικιωμένοι έχουν βαρύτερες αντιδράσεις σε σχέση με τα παιδιά.

  Διάγνωση της αλλεργίας στα υμενόπτερα Η διάγνωση της αλλεργίας στα υμενόπτερα θα γίνει από τον ειδικό αλλεργιολόγο με βάση το ιστορικό της αντίδρασης, τις εξετάσεις αίματος για την ανίχνευση ειδικών αντισωμάτων έναντι δηλητηρίου υμενοπτέρων και τις δερματικές δοκιμασίες.

1. Ιστορικό: είναι κεφαλαιώδους σημασίας για τη διάγνωση και με τη λήψη του αναζητούμε στοιχεία από το παρελθόν του ασθενούς, όπως η ύπαρξη παλαιότερων νυγμών που δεν προκάλεσαν αντίδραση, τις συνθήκες του νυγμού και τη λεπτομερή περιγραφή της αντίδρασης, αν έμεινε κεντρί στο δέρμα κ.α.
2. Εξετάσεις αίματος: είναι μια επιπλέον ένδειξη που βοηθά στην αναγνώριση του υπεύθυνου εντόμου. Πρέπει όμως να τονίσουμε το γεγονός ότι μια εξέταση αίματος από μόνη της δεν είναι απόλυτη απόδειξη ύπαρξης αλλεργίας. Πολλές φορές η ανίχνευση των ειδικών αντισωμάτων υποδεικνύει απλή ευαισθητοποίηση που δεν συνοδεύεται και από κλινική αντιδραστικότητα (= αλλεργία).
3. Δερματικές δοκιμασίες: γίνονται με το δηλητήριο της μέλισσας και της σφήκας αραιωμένο κατά 10.000 φορές από τη φυσική συγκέντρωσή στην οποία βρίσκεται στο κεντρί των εντόμων. Χρησιμοποιείται η μέθοδος της ενδοδερμικής (intradermal) έγχυσης στην έσω επιφάνεια του αντιβραχίου του ασθενούς. Είναι μια μέθοδος ασφαλής και πολύ αποτελεσματική στην αναγνώριση του υπεύθυνου εντόμου.

  Φυσική πορεία και θεραπεία της αλλεργίας στα υμενόπτερα   Όσο πιο σοβαρή είναι μια αντίδραση μετά από νυγμό υμενοπτέρου τόσο αυξάνει η πιθανότητα σε επόμενο νυγμό να προκύψει ξανά αντίδραση της ίδιας ή μεγαλύτερης βαρύτητας.   Οι ασθενείς με μέτρια- σοβαρή συστηματική αναφυλακτική αντίδραση διατρέχουν τον κίνδυνο, αν δεχθούν νέο νυγμό, να αντιδράσουν ακόμη και 15- 20 χρόνια μετά την πρώτη αντίδραση, ακόμη και αν δεν μεσολάβησε άλλος νυγμός μεταξύ των αντιδράσεων. Δηλαδή, η ευαισθησία του αλλεργικού ασθενούς στο δηλητήριο υμενοπτέρων μειώνεται μεν, αλλά με αργό ρυθμό και με υψηλό κίνδυνο υποτροπής.   Κάθε προηγούμενη ήπια συστηματική αντίδραση προκαλεί ένα φαινόμενο "αναμνηστικής" δόσης, παρόμοιο με αυτό που συμβαίνει με τον εμβολιασμό έναντι ιών ή μικροβίων, και προδιαθέτει τον ασθενή για ακόμη βαρύτερη μελλοντική αντίδραση.   Η θεραπεία της αλλεργίας στα υμενόπτερα γίνεται με ανά τακτά χρονικά διαστήματα υποδόρια χορήγηση ειδικών εμβολίων που περιέχουν δηλητήριο μέλισσας ή σφήκας (ειδική ανοσοθεραπεία). Η θεραπεία ξεκινά με τη φάση αύξησης της δόσης και σύντομα περνάει στη φάση συντήρησης κατά την οποία χορηγείται μία δόση από το εμβόλιο κάθε μήνα για τον πρώτο χρόνο. Η συνολική διάρκεια είναι τουλάχιστον 5 έτη ή και περισσότερο ανάλογα με τη συνύπαρξη παραγόντων κινδύνου. Η ανοσοθεραπεία στα υμενόπτερα είναι μια θεραπεία ασφαλής, αρκεί να γίνεται από ειδικά εκπαιδευμένο προσωπικό και σε χώρους με τον κατάλληλο εξοπλισμό. Η συχνότερα παρατηρούμενη παρενέργεια είναι οι τοπικές αντιδράσεις στο σημείο της ένεσης. Ο κίνδυνος να εμφανιστεί μια συστηματική αντίδραση είναι σχετικά μικρός, αφορά χρονικό διάστημα 1 ώρας μετά τη χορήγηση του εμβολίου και αντιμετωπίζεται άμεσα με την κατάλληλη αγωγή από τον ειδικό αλλεργιολόγο. Τέλος, η ανοσοθεραπεία στα υμενόπτερα είναι μια θεραπεία αποτελεσματική, αφού προφυλάσσει από την ανάπτυξη συστηματικής αντίδρασης σε ποσοστό 75- 95% των ασθενών όταν δεχθούν νυγμό από έντομο.     Για πιο αναλυτικές πληροφορίες για την αλλεργία στα υμενόπτερα επισκεφθείτε τον παρακάτω σύνδεσμο: http://www.myallergy.gr/index.php/allergic-diseases/hymenoptera-allergy Γεώργιος Σ. Σταυρουλάκης Αλλεργιολόγος παίδων & ενηλίκων- Στρατιωτικός ιατρός Διπλωματούχος Ευρωπαϊκής Ακαδημίας Αλλεργιολογίας & Κλινικής Ανοσολογίας   Υποψήφιος Διδάκτωρ Πανεπιστημίου Αθηνών Επιστημονικός Συνεργάτης Αλλεργιολογικής Μονάδας ΓΝΠΑ “Π & Α. Κυριακού Web: www.myallergy.gr